Zware fundering uit de dertiende eeuw

door Ed Hupkens

Het voormalige winkelwoonhuis aan de Markt 12 is in 1912/1913 gebouwd in art nouveaustijl naar ontwerp van de architect T.H.J. Pastoor. De fundamenten, kelders en zijmuren dateren van veel vroeger. De zware, gemetselde fundering behoorde tot een groot stenen gebouw dat De Werelt als huisnaam had, en dateerde uit de 13e eeuw.

Herinrichting van de Markt in maart 2008, met links het pand In de Kleine Werelt. Foto: Josephine Peren.

Bouwhistorisch onderzoek heeft aangetoond dat dit grote pand een uitkragende, houten voorgevel met twee overkragingen had. De hoge begane grond doet vermoeden dat er een insteekverdieping was. In het begin van de 16e eeuw was dit complex al in meerdere huizen verdeeld. Begin twintigste eeuw werd het complex gesloopt.
Het huidige gebouw heeft een prominente ligging als hoekpand van het bouwblok, midden op het marktplein in het centrum van de stad. Het interieur van het winkelgedeelte is in latere tijd gewijzigd. Ook de indeling van het woonhuis is omstreeks 1975 ingrijpend veranderd. Het winkelgedeelte is nu in gebruik als café (In de Kleine Werelt). Het woonhuis heeft enige tijd dienst gedaan als pension.
Het hoekpand heeft een rechthoekig grondplan met afgeschuinde hoek. Het telt drie bouwlagen en heeft schilddaken met een plat dak. Aan de oostzijde, ingebouwd in het bouwblok, heeft het enkele uitbouwen met dezelfde hoogte. De afgeschuinde hoek loopt uit in een topgevel, evenals de linkertravee van de westgevel. De gevels zijn opgetrokken uit gele verblendsteen met decoraties van lichtblauwe bricornastenen. De geprofileerde, hardstenen plint is voorzien van decoraties in de deurposten.
De dorpels boven de vensters zijn van zandsteen. De houten erker op de eerste verdieping van de afgeschuinde hoek, wordt gesteund door zandstenen kraagstenen. Boven de erker is een gietijzeren balkon aangebracht. Eenzelfde balkon bevindt zich in de middelste travee van de westgevel, op dezelfde verdieping. De vensters op de eerste en tweede verdieping zijn voorzien van openslaande ramen onder bovenlichten met kleine roedenverdeling. De dakschilden zijn belegd met leien en voorzien van drie dakkapellen met zinken schilden.
Er bevinden zich drie kelders onder de straat, die door middel van een gang met elkaar verbonden zijn. De grotere straatkelder is archeologisch gedateerd in de 15e of 16e eeuw. Aan de zijkant van het pand zijn nog twee kleinere kelders. Een gedeelte heeft een tongewelf, andere delen hebben een betondek boven troggewelfjes op ijzeren I-profielen uit 1912. Sinds mei 2001 is het pand een rijksmonument.

Stadsblad woensdag 17 oktober 2018 | 8

'De Wereld' (1573)

Markt 12

Onder dit in 1913 geheel vernieuwde hoekpand zit in de oude kelders nog 13de-eeuws metselwerk. Deze zware fundering behoorde tot een groot stenen gebouw, dat ter plaatse van het uitspringend gedeelte van het bouwblok stond. In het begin van de 16de eeuw was dit gebouw al in meerdere huizen verdeeld. Het hoekpand behoorde in die tijd aan Arnold Herrmanss. Hij moest ook de hertogcijns van 10 'schelling groten oud' geld betalen en 1 'penning' oud geld voor een kelder onder de straat. Er bevinden zich echter drie kelders onder de straat, die door middel van een gang met elkaar verbonden zijn. De straatkelder is archeologisch gedateerd in de 15de of 16de eeuw. In 1619 mag boven een dan reeds lang bestaande kelder een keldermond gemaakt worden, waardoor de 'zode' 2 of 3 voet marktwaarts mag worden verplaatst. Boven deze keldermond komt dan een winkeltje van 3 voet hoog en 4½ voet breed te staan. De kelder krijgt licht via een tralievenster. De twee kleinere straatkelders aan de zijkant van het pand zouden wel eens jonger kunnen zijn, waardoor er geen cijns over geheven werd.
In 1553 wordt de bezitter Willem Robberts aangeslagen voor twee schouwen. Deze bevonden zich, gezien de hoge schoorsteen die op oude afbeeldingen is weergegeven, tegen de rechter zijmuur. Bij de inning van de 100ste penning in 1569 blijkt het pand te zijn verhuurd. Ook de kelder is afzonderlijk verhuurd, evenals een 'winkeltje'. Dit zal zich aan de zijgevel van het pand bevonden hebben. Op de tekening van J. van Beerstraten uit circa 1660 staat een aanbouw van twee verdiepingen getekend tegen de uitkragende houten zijgevel. Vóór deze uitbouw loopt nog een luifel, ruimte genoeg om een winkeltje in te drijven. Ook tegen de voorgevel stond een

278

voorbouw, die zoals we hiervoor reeds zagen pas in 1619 werd aangebracht.
Het huis had een uitkragende houten voorgevel met twee overkragingen. De hoge begane grond doet vermoeden dat er een insteekverdieping was. Op de eerste verdieping zat een doorgaande rij vensters, die op een woonfunctie duidt. De zolders zijn van luiken voorzien en zullen voor opslag geschikt zijn geweest. In de voorgevel zat aan de rechter zijde een kelderingang, die de twee smalle kelders onder het pand en de straatkelders toegankelijk maakte. De achtergevel was een hoge stenen trapgevel.

279

Literatuur

ARB I 313 f 62v; CB 1520 f 97v; CB 1573 f 99; HT 1553; M 1474; P 1569; Z 1502/'3.

A. van Drunen, 's-Hertogenbosch van straet tot stroom (Zwolle - Zeist 2006) 278-279

Authentieke straatkelder (ca 40 m²).

Verkennend onderzoek publieksfuncties kelders aan Markt en Pensmarkt

Blok op de Markt

Janssen

1474. "De Werelt", Een gesneden aardbol nog in 't bovenlicht. Dit huis wordt reeds vernoemd in 1598, bij de grootsche uitvaartdienst, die de stad deed houden voor Koning Philips II. Men leest, dat van het voetvolk, hetwelk met zwartbekleede trommen en averechts onder den arm gedragen geweren aan de stoet deel nam, drie rotten zich na afloop weer voor het huis De Wereld moesten opstellen.

Jan Mosmans, Alph.G.J. Mosmans, Oude namen van huizen en straten te 's-Hertogenbosch ('s-Hertogenbosch 1907) 74

Markt 12

Inleiding

Het voormalig winkel-woonhuis is in 1912 gebouwd in Art Nouveaustijl naar ontwerp van de architect T.H.J. Pastoor. De fundamenten, kelders en zijmuren dateren van veel vroeger. Het pand heeft een prominente ligging als hoekpand van het bouwblok midden op de markt in het centrum van de stad. Het winkelgedeelte is nu in gebruik als café. Het woonhuis heeft enige tijd dienst gedaan als pension. Omstreeks 1975 is het interieur van het woonhuis ingrijpend gewijzigd.

Omschrijving

Het hoekpand op rechthoekig grondplan met afgeschuinde hoek is drie bouwlagen hoog en heeft schilddaken met een plat dak. Aan de oostzijde, ingebouwd in het bouwblok, kent het enkele uitbouwen met dezelfde hoogte. De afgeschuinde hoek loopt uit in een topgevel, evenals de linkertravee van de westgevel. De laatste topgevel is vereenvoudigd. De gevels zijn opgetrokken uit gele verblendstenen met decoraties van lichtblauwe bricornastenen. De geprofileerde hardstenen plint is voorzien van decoraties in de deurposten. De dorpels boven de vensters zijn van zandsteen. De houten erker op de eerste verdieping van de afgeschuinde hoek wordt gesteund door zandstenen kraagstenen. Boven de erker is een gietijzeren balkon aangebracht. Eenzelfde balkon bevindt zich in de middelste travee van de westgevel, op dezelfde verdieping. De vensters op de eerste en tweede verdieping zijn voorzien van openslaande ramen onder bovenlichten met kleine roedenverdeling. De dakschilden zijn belegd met leien in Maasdekking en voorzien van drie dakkapellen met zinken schilden.
De kelders van het pand dateren gedeeltelijk uit de vijftiende en zestiende eeuw. Een gedeelte heeft een tongewelf, andere delen hebben een betondek boven troggewelfjes op ijzeren I-profielen uit 1912. Het interieur van de winkel is in later tijd gewijzigd. Ook de indeling van het woonhuis is omstreeks 1975 gewijzigd.

Waardering

Het winkel-woonhuis is van algemeen belang. Het heeft cultuurhistorische waarde als representant van het grootstedelijke type woonhuis-winkel uit het begin van de twintigste eeuw. Het heeft architectuurhistorische waarde als goed voorbeeld van Art Nouveau-architectuur en vanwege de harmonieuze vormgeving. Het heeft bouwhistorische waarde vanwege de toegepaste materialen, waaronder de verblendstenen, de bricornastenen, het hardsteen en de smeedijzeren balkons, alsmede vanwege de vijftiende- en zestiende- eeuwse kelders. Het heeft ensemblewaarde vanwege de prominente ligging op de markt en vanwege de samenhang in bouwstijl met het aanpalende pand.
Het pand is vrij gaaf behouden en is betrekkelijk zeldzaam als voorbeeld van een grootstedelijk winkel-woonhuis buiten de Randstad.

Rijksdienst voor de Monumentenzorg 2004

1975

Redactie

Brabants Dagblad donderdag 11 november 1975

Markt 12

Markt B 19 (????)

1865	L. Smulders (winkelier in manufacturen en koopman in gedistilleerd)
1875	F.C. Schull (hoedenfabriekant) - W. Weijtingh (kapitein tweede bataillon) - A.A. Wenmakers (commies ter provinciale griffie)

Markt B 19 (1880)

1881	W.H. Piepers (partikulier) - F.C. Schull (hoedenfabriekant)
1908	Gez. van Duuren - Chr. Janssen (koopman) - L. Oomens (arbeider)

Markt 12 (1909)

1910	Gez. van Duuren - Chr. Janssen (koopman) - L. Oomens (arbeider)
1923	Johannes Dijkshoorn (commissiehandel)
1928	A. Botermans - wed. J. Dijkshoorn
1943	G.J. Former (boekhouder) - A.J.J. van Rooij (contr. brandstoffendistrib.) - A.J.M. Vloeimans (lederhandelaar) - J.P.C.L.M. Westerlaken (administrateur)
1991	dhr. de Wert (café In de Kleine Werelt)

Markt 12a

Markt 12a (????)

1928	wed. J. Nooren
1943	J.J.A. van Geloven (bonthandelaar) - H.J.A. Lambooij (boekdrukker) - fa. Truus van de Ven (speciaalhuis in pelterijen 'de Zilvervos')